لقمان مقام علم و حكمت

آدمي براي رسيدن به بهترين مقام ها و كسب حكمت هاي الهي، لازم نيست كه پيامبر و يا معصوم باشد ، بلكه همين قدر كه همچون لقمان،حكيم و خداشناس و شكرگزار باشد و تمام نعمات را از خداوند  و خود را در برابر قدرت الهي هيچ بداند، كافي است .

سيماى سوره‏ى لقمان‏

اين سوره ، از سوره‏هاى مكّى است و ششمين سوره از سور هفتگانه به شمار مي آيد كه با حروف مقطّعه‏ى « الم » آغاز شده است .

عدد آيات آن ؛ سى و چهار ، ‏ عدد كلمات ؛ پانصد و چهل و هشت و عدد حروف آن ؛ سه هزار و صد و ده است .

به مناسبت نام لقمان، كه در كل قرآن تنها دو بار، آن هم در اين سوره ذكر شده است ، اين سوره به نام لقمان لقب گرفته شده است .

لقمان پيامبر نبود ، مردى حكيم بود و حكمتش از حكمت الهى سرچشمه گرفته شده بود .

 آمدن نام وي در قرآن سبب جاوداني وماندگاري او شده است . سوره به نام او ناميده شد تا بيان كند كه بنده‏اى كه سپاس خداى گويد ، خدا نيز او را سپاس خواهد گفت و حكمت و فضيلت خواهد بخشيد .

معارفى كه در سوره لقمان آمده است همه حكمت خداوندى است كه در كتاب خدا و در قلوب نيكوكاران تجلّى كرده است ولى به مستكبران سودى نخواهد داد .

پروردگار ما به لقمان حكمت عطا فرمود و آن حكمت را در يك كلمه كه همان شكر و سپاس خداوند باشد خلاصه كرد و لقمان آن حكمت فشرده را طى ده توصيه و سفارش كه همگى از شكر و سپاس خداوند منبعث مى‏شوند ، براى فرزندش بازگو كرد .

نخستين اين وصايا شناخت آفريدگار است و آخرين آنها گردنكشى نكردن در برابر خداوند .

نعمت ويژه، شكر ويژه مى‏طلبد!!

« وَ لَقَدْ آتَيْنا لُقْمانَ الْحِكْمَةَ أَنِ اشْكُرْ لِلَّهِ وَ مَنْ يَشْكُرْ فَإِنَّما يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ ؛ ما به لقمان حكمت داديم (و به او گفتيم:) شكر خدا را بجاى آور هر كس شكرگزارى كند ، تنها به سود خويش شكر كرده و آن كس كه كفران كند ، (زيانى به خدا نمى‏رساند) چرا كه خداوند بى‏نياز و ستوده است.» (لقمان 12)

نكات آيه :

1ـ حكمت ، عطايي الهي و خداوندي است وكسب كردني نيست : (گرچه مقدّمات آن قابل كسب است .) «وَ لَقَدْ آتَيْنا لُقْمانَ الْحِكْمَةَ»

2ـ نعمت ويژه ، شكر ويژه مى‏طلبد : «آتَيْنا لُقْمانَ الْحِكْمَةَ ... اشْكُرْ لِلَّهِ» چنان كه خداوند در برابر اعطاى نعمت ويژه‏ى كوثر به پيامبر اسلام، از او شكر ويژه مى‏خواهد : «إِنَّا أَعْطَيْناكَ الْكَوْثَرَ فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَ انْحَرْ» (كوثر، 1 2)

3ـ اوّلين فرمان به حضرت موسى بعد از نبوّت ، فرمان نماز و اوّلين فرمان بعد از دادن حكمت به لقمان، فرمان شكرگزارى است :«أَنِ اشْكُرْ لِلَّهِ»

4ـ شكر نعمت‏هاى خداوند، به سود خود انسان است : «وَ مَنْ يَشْكُرْ فَإِنَّما يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ» چنان كه در جاى ديگر مى‏خوانيم : «لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ» (ابراهيم، 7)

5ـ هرگونه دارايى وثروتي‏ ارزش نيست ، غنايى ارزشمند است كه از هر آفت وبلايي به دور باشد : «غَنِيٌّ حَمِيدٌ»

6ـ خداوند ، حميد است ، چه انسان‏ها او را حمد كنند يا نكنند : «غَنِيٌّ حَمِيدٌ»

سيماى لقمان حكيم ‏:

در تفسير الميزان بحثى درباره‏ى جناب لقمان آمده است كه بخشى از آن را نقل مى‏كنيم :

پيامبر اكرم (صلى اللَّه عليه و آله) فرمودند : لقمان ، پيامبر نبود ، ولى بنده‏اى بود كه بسيار فكر مى‏كرد و به خداوند ايمان واقعى داشت. او به واقع محب خداوند بود و خداوند نيز او را دوست مي داشت و به او حكمت عطا كرد .

امام صادق (عليه السلام) مى‏فرمايند: لقمان ، حكمت را به خاطر مال و جمال و فاميل دريافت نكرده بود ، بلكه او مردى پرهيزكار ، تيزبين ، با حيا و دلسوز بود . اگر دو نفر با هم درگير مى‏شدند و خصومتى پيدا مى‏كردند ، ميان آنها آشتى برقرار مى‏كرد .

لقمان با دانشمندان زياد مى‏نشست . او با هواى نفس خود مبارزه مى‏كرد و ... (تفسير الميزان)

او داراى عمرى طولانى ، معاصر حضرت داود و از بستگان حضرت ايّوب بود. او ميان حكيم شدن يا حاكم شدن مخيّر شد و حكمت را انتخاب كرد .

از لقمان پرسيدند : چگونه به اين مقام رسيدى؟ گفت: به خاطر امانت دارى ، صداقت و سكوت درباره آنچه به من مربوط نبود . (تفسير مجمع البيان)

امام صادق عليه السلام فرمود : لقمان نسبت به رهبر آسمانىِ زمان خود معرفت داشت .(تفسير نور الثقلين)

گرچه خداوند به او كتاب آسمانى نداد ، ولى همتاى آن يعنى حكمت را به او آموخت .

روزى مولاى لقمان از او خواست تا بهترين عضو گوسفند را برايش بياورد. لقمان زبان گوسفند را آورد . روز ديگر گفت: بدترين عضو آن را بياور. لقمان باز هم زبان گوسفند را آورد .

چون مولايش دليل اين كار را از وى پرسيد ، لقمان گفت : اگر زبان در راه حقّ حركت كند و سخن بگويد ، بهترين عضو بدن است و گر نه بدترين عضو خواهد بود . (تفسير كشّاف)

در عظمت لقمان همين بس كه خدا و رسول او و امامان معصوم (عليهم السلام) پندهاى او را براى‏ ديگران نقل كرده‏اند .

گوشه‏اى از نصايح لقمان‏:

ـ اگر در كودكى خود را ادب كنى ، در بزرگى از آن بهره‏مند مى‏شوى .

ـ از كسالت و تنبلى بپرهيز . 

ـ بخشى از عمرت را براى آموزش قرار بده و با افراد لجوج ، گفتگو و جدل نكن .

ـ با فقها مجادله مكن ، با فاسق رفيق مشو ، فاسق را به برادرى مگير و با افراد متّهم ، همنشين مشو .

ـ تنها از خدا بترس و به او اميدوار باش . بيم و اميد نسبت به خدا در قلب تو يكسان باشد .

ـ بر دنيا تكيه نكن و دل مبند و دنيا را به منزله پلى براي طي كردن راه در نظر بگير.

ـ بدان كه در قيامت از تو درباره چهار چيز مى‏پرسند : از جوانى كه در چه راهى صرف كردى ، از عمرت كه در چه فنا كردى ، از مال و دارايى‏ات كه از چه راهى بدست آوردى و آن را در چه راهى مصرف كردى .

ـ به آنچه در دست مردم است چشم مدوز و با همه مردم با حسن خلق برخورد كن .

ـ با همسفران زياد مشورت كن و توشه سفر خود را بين آنها تقسيم كن.

ـ اگر با تو مشورت كردند ، دلسوزى خود را خالصانه به آنها اعلام كن . اگر از تو كمك و قرضى درخواست كردند ، مساعدت كن و به سخن كسى كه سنّ او بيشتر از توست ، گوش‏فراده .

ـ نمازت را در اوّل وقت بخوان ، نماز را حتّى در سخت‏ترين شرايط به جماعت بخوان .(تفسير كنز الدّقائق)

ـ اگر در نماز بودى ، قلب خود را حفظ كن.

ـ اگر در حال غذا خوردن بودى ، حلق خود را حفظ كن .

ـ اگر در ميان مردم هستى ، زبان خود را حفظ كن .

ـ هرگز خدا و مرگ را فراموش مكن ، امّا احسانى كه به مردم مى‏كنى يا بدى كه ديگران در حقّ تو مى‏كنند را فراموش كن . (تفسير روح البيان)

منابع:

1- تفسير نور ج 9

2- تفسير هدايت ج 10

3- تفسير الميزان

4- تفسير مجمع البيان

5- تفسير كنز الدّقائق

6-بخش مقالات قرآني تبيان

الإمام الصادق عليه السلام :

كانَ فيما وَعَظَ بِهِ لُقمانُ ابنَهُ : ... لا تَكُن في هذِهِ الدُّنيا بِمَنزِلَةِ شاةٍ وَقَعَت في زَرعٍ أخضَرَ فَأَكَلَت حَتّى سَمِنَت ، فَكانَ حَتفُها عِندَ سِمَنِها .

امام صادق عليه السلام

ـ در بيان نصايح لقمان عليه السلام به پسرش ـ: در اين دنيا ، همانند گوسفندى مباش كه در كشتزار سرسبزى وارد شود و آن قدر بخورد تا چاقى‏اش مايه مرگش شود .

في المصدر «سمن» وما أثبتناه من بحار الأنوار .الكافي : ج 2 ص 135 ح 20 ، بحار الأنوار : ج 13 ص 425 ح 19 . 

قال علي عليه السلام :

اِنَّ القُرآنَ ظاهِرُهُ اَنيقٌ وَ باطِنُهُ عَميقٌ .

ظاهر قرآن شگفت انگيز و زيبا و باطنش ژرف و عميق است .

                                                                                   اصول كافي 2/599

الاختصاص عن الأوزاعيّ

ـ فيما قالَ لُقمانُ عليه السلام لاِبنِهِ ـ: يا بُنَيَّ ، إنَّ الدُّنيا بَحرٌ عَميقٌ ... 
يا بُنَيَّ ، السَّفينَةُ إيمانٌ ، وشِراعُهَا التَّوَكُّلُ ، وسُكّانُهَا الصَّبرُ ، ومَجاذيفُهَا الصَّومُ وَالصَّلاةُ وَالزَّكاةُ . 
يا بُنَيَّ ، مَن رَكِبَ البَحرَ مِن غَيرِ سَفينَةٍ غَرِقَ .

الاختصاص

ـ به نقل از اوزاعى ، درباره آنچه لقمان عليه السلام به پسرش مى‏گفت ـ: اى پسرم! دنيا درياى عميقى است ... . اى پسرم! كِشتىِ آن ، ايمان و بادبانش توكّل و مسافرانش صبر و پاروهايش روزه و نماز و زكات است . 
اى پسرم! هر كس خود را بدون كشتى به دريا بزند ، غرق مى‏شود .

الاختصاص : ص 336 ، بحار الأنوار : ج 13 ص 427 ح 22 . 

الاختصاص عن الأوزاعيّ

ـ فيما قالَ لُقمانُ عليه السلام لاِبنِهِ ـ: يا بُنَيَّ ، إنَّ الدُّنيا بَحرٌ عَميقٌ ... 
يا بُنَيَّ ، السَّفينَةُ إيمانٌ ، وشِراعُهَا التَّوَكُّلُ ، وسُكّانُهَا الصَّبرُ ، ومَجاذيفُهَا الصَّومُ وَالصَّلاةُ وَالزَّكاةُ . 
يا بُنَيَّ ، مَن رَكِبَ البَحرَ مِن غَيرِ سَفينَةٍ غَرِقَ .

الاختصاص

ـ به نقل از اوزاعى ، درباره آنچه لقمان عليه السلام به پسرش مى‏گفت ـ: اى پسرم! دنيا درياى عميقى است ... . اى پسرم! كِشتىِ آن ، ايمان و بادبانش توكّل و مسافرانش صبر و پاروهايش روزه و نماز و زكات است . 
اى پسرم! هر كس خود را بدون كشتى به دريا بزند ، غرق مى‏شود .

الاختصاص : ص 336 ، بحار الأنوار : ج 13 ص 427 ح 22 . 

عنه عليه السلام :

كانَ لُقمانُ عليه السلام يَقولُ لاِبنِهِ : يا بُنَيَّ ، إنَّ الدُّنيا بَحرٌ وقَد غَرِقَ فيها جيلٌ كَثيرٌ ، فَلتَكُن سَفينَتُكَ فيها تَقوَى اللّه‏ِ تَعالى ، وَليَكُن جِسرُكَ إيمانا بِاللّه‏ِ ، وَليَكُن شِراعُهَا التَّوَكُّلَ ، لَعَلَّكَ ـ يا بُنَيَّ ـ تَنجو وما أظُنُّكَ ناجِياً !

امام كاظم عليه السلام :

لقمان همواره به پسرش مى‏گفت: «اى پسرم! دنيا دريايى است كه گروه‏هاى بسيارى در آن ، غرق شده‏اند. پس بايد كشتىِ تو در آن ، پَروامندى از خداى متعال باشد و پل تو ايمان به خدا، و بادبان كشتى‏ات توكّل ، تا شايد ـ اى پسرم! ـ نجات يابى ، هر چند من گمان ندارم كه نجات يابى!» .

قصص الأنبياء : ص 190 ح 238 ، بحار الأنوار : ج 13 ص 416 ح 10 . 

قال عَلي عليه السلام :

اَفضَلُ الذِّكرِ القُرآنُ بِهِ تُشرَحُ الصُّدورِ وَ تَستَنيرُ السَّرائِرِ.

برترين ذكر، قرآن است، به وسيله آن سينه ها گشوده وپوشيده ها روشن شود.

                                                                                شرح غررالحكم 2/45

قال رسول الله صلي الله عليه و آله :

اَصدَقُ القَولِ وَ اَبلَغُ المَوعِظَةِ وَ اَحسَنُ القَصَصِ، كِتابُ اللهِ .

راست ترين گفتار و رساترين پندها و نيكوترين قصه ها كتاب خداست .

                                                                               امالي صدوق /394

الإمام الكاظم عليه السلام :

إنَّ لُقمانَ قالَ لاِبنِهِ : ... يا بُنَيَّ ، إنَّ الدُّنيا بَحرٌ عَميقٌ ، قَد غَرِقَ فيها عالَمٌ كَثيرٌ ، فَلتَكُن سَفينَتُكَ فيها تَقوَى اللّه‏ ، وحَشوُهَا الإِيمانَ ، وشِراعُهَا التَوَكُّلَ ، وقَيِّمُهَا العَقلَ ، ودَليلُهَا العِلمَ ، وسُكّانُهَا الصَّبرَ .

امام كاظم عليه السلام :

لقمان به پسرش گفت: « . . . اى پسرم! دنيا درياى عميقى است كه بسيارى در آن غرق شده‏اند ؛ پس بايد كشتىِ [نجات] تو در آن ، پَروامندى از خداوند متعال باشد ، و پُل تو ايمان به خدا ، و بادبان كشتى‏ات توكّل ، و متولّى آن، خرد ، و راه‏نماى آن، دانش ، و مسافر آن ، شكيبايى» .

الكافي : ج 1 ص 16 ح 12 . 

الإمام الصادق عليه السلام

ـ فيما وَعَظَ لُقمانُ ابنَهُ ـ: يا بُنَيَّ ، إنَّ الدُّنيا بَحرٌ عَميقٌ ، قَد هَلَكَ فيها عالَمٌ كَثيرٌ ، فَاجعَل سَفينَتَكَ فيهَا الإِيمانَ ، وَاجعَل شِراعَهَا التَّوَكُّلَ ، وَاجعَل زادَكَ فيها تَقوَى اللّه‏ِ ، فَإِن نَجَوتَ فَبِرَحمَةِ اللّه‏ِ ، وإن هَلَكتَ فَبِذُنوبِكَ .

امام صادق عليه السلام

ـ در پندهاى لقمان عليه السلام به پسرش ـ: اى پسرم! دنيا ، درياى عميقى است كه بسيارى در آن هلاك گرديده‏اند . پس كشتى‏ات را در دنيا ، ايمان به خدا قرار بده و بادبان آن را توكّل بر خدا ، و توشه راهت را تقواى خداوند عز و جل قرار بده ؛ اگر نجات يافتى، از رحمت خداست و اگر هلاك شدى، به سبب گناهانت خواهد بود .

تفسير القمّي : ج 2 ص 164 ، كتاب من لا يحضره الفقيه : ج 2 ص 282 ح 2457 ، بحار الأنوار : ج 13 ص 411 ح 2 . 

قال رسول الله صلي الله عليه وآله :

فَضلُ القُرآنِ عَلي سائِرِالكَلامِ  كَفَضلِ اللهِ عَلي خَلقِهِ

برتري قرآن بر ساير سخنان، همانند برتري خداوند است بر بندگانش .

                                                                              جامع الاخبار / 47

محبوب القلوب :

قالَ لُقمانُ لاِبنِهِ : يا بُنَيَّ ، عَلَيكَ بِصَلاتِكَ الَّتي فُرِضَت لَكَ ؛ فَإِنَّ مَثَلَ الصَّلاةِ مَثَلُ السَّفينَةِ فِي البَحرِ ، فَإِن سَلِمَت سَلِمَ مَن فيها ، وإن هَلَكَت هَلَكَ مَن فيها .

محبوب القلوب :

لقمان به پسرش گفت: «اى پسرم! مراقب نمازى باش كه بر تو واجب شده است؛ زيرا مَثَل نماز، مانند كشتى در درياست كه اگر سالم باشد ، سرنشينان آن نيز سالم مى‏مانند و اگر غرق شود ، سرنشينانش نيز غرق مى‏شوند» .

محبوب القلوب : ج 1 ص 205 . 

كنز الفوائد :

مِمّا رُوِيَ عَن لُقمانَ عليه السلام مِن حِكمَتِهِ ووَصِيَّتِهِ لاِبنِهِ : يا بُنَيَّ ، أقِمِ الصَّلاةَ ، فَإِنَّما مَثَلُها في دينِ اللّه‏ِ كَمَثَلِ عُمُدِ فُسطاطٍ ؛ فَإِنَّ العَمودَ إذَا استَقامَ نَفَعَتِ الأَطنابُ وَالأَوتادُ وَالظِّلالُ ، وإن لَم يَستَقِم لَم يَنفَع وَتِدٌ ولا طُنُبٌ ولا ظِلالٌ .

كنز الفوائد

ـ از حكمت‏ها و سفارش‏هاى لقمان عليه السلام به پسرش ـ: اى پسرم ! نماز را بر پا دار ، كه در حقيقت ، مَثَل آن در دين خدا ، مانند ستون‏هاى خيمه است كه هر گاه ستونْ پايدار باشد ، ريسمان‏ها و ميخ‏ها و سايه‏بان‏ها سود مى‏بخشند ، و گرنه، ميخ و ريسمان و سايه‏بان، فايده نخواهند داشت .

كنز الفوائد : ج 2 ص 66 ، أعلام الدين : ص 327 ، بحار الأنوار : ج 13 ص 432 ح 24 . 

منبع: ميگنا

شيعه نيوز

الإمام الصادق عليه السلام :

قالَ لُقمانُ عليه السلام لاِبنِهِ : ... يا بُنَيَّ ، سَيِّدُ أخلاقِ الحِكمَةِ دينُ اللّه‏ِ تَعالى ، ومَثَلُ الدّينِ كَمَثَلِ الشَّجَرَةِ الثّابِتَةِ ، فَالإِيمانُ بِاللّه‏ِ ماؤُها ، وَالصَّلاةُ عُروقُها ، وَالزَّكاةُ جِذعُها ، وَالتَّآخي فِي اللّه‏ِ شُعَبُها ، وَالأَخلاقُ الحَسَنَةُ وَرَقُها ، وَالخُروجُ عَن مَعاصِي اللّه‏ِ ثَمَرُها ، ولا تَكمُلُ الشَّجَرَةُ إلاّ بِثَمَرَةٍ طَيِّبَةٍ ، كَذلِكَ الدّينُ لا يَكمُلُ إلاّ بِالخُروجِ عَنِ المَحارِمِ .

امام صادق عليه السلام :

لقمان به پسرش گفت: . . . «اى پسرم! سرور اخلاق حكيمانه، دين خداى متعال است . مَثَل دين ، همانند درخت استوار است ؛ ايمان به خدا آب آن است و نماز ، ريشه‏هاى آن و زكات ، تنه آن و برادرى در راه خدا ، شاخه‏هاى آن و اخلاق نيك ، برگ‏هاى آن و بيرون آمدن از گناهان ، ميوه آن و همان گونه كه درخت ، جز با [دادنِ] ميوه پاكيزه به كمال نمى‏رسد، دين نيز جز با بيرون آمدن از محرّمات، كامل نمى‏شود» .

قصص الأنبياء : ص 196 ح 245 ، بحار الأنوار : ج 13 ص 420 ح 14 .