لقمان مقام علم و حكمت

الإمام الصادق عليه السلام

ـ فيما وَعَظَ لُقمانُ ابنَهُ ـ: مَن أطاعَ اللّه‏َ خافَهُ ، ومَن خافَهُ فَقَد أحَبَّهُ ، ومَن أحَبَّهُ اتَّبَعَ أمرَهُ ، ومَنِ اتَّبَعَ أمرَهُ استَوجَبَ جَنَّتَهُ ومَرضاتَهُ ، ومَن لَم يَتَّبِع رِضوانَ اللّه‏ِ فَقَد هانَ عَلَيهِ سَخَطُهُ . نَعوذُ بِاللّه‏ِ مِن سَخَطِ اللّه‏ِ .

امام صادق عليه السلام

ـ در بيان نصايح لقمان عليه السلام به پسرش ـ: هر كس خدا را اطاعت كند ، از او مى‏ترسد. و هر كس از خدا بترسد ، او را دوست مى‏دارد. و هر كس خدا را دوست بدارد ، از فرمانش پيروى مى‏كند. و هر كس از خدا پيروى كند ، بهشت و رضاى او را از آن خود مى‏سازد. و هر كس به دنبال رضاى الهى نباشد ، به آسانى ، خود را مشمول خشم الهى مى‏گرداند. از خشم خدا به خدا پناه مى‏بريم!

تفسير القمّي : ج 2 ص 162 ، بحار الأنوار : ج 13 ص 412 ح 2 . 

إرشاد القلوب :

قالَ لُقمانُ عليه السلام لاِبنِهِ : يا بُنَيَّ ، إن كُنتَ تُحِبُّ الجَنَّةَ فَإِنَّ رَبَّكَ يُحِبُّ الطّاعَةَ ، فَأَحِبَّ ما يُحِبُّ ، وإن كُنتَ تَكرَهُ النّارَ فَإِنَّ رَبَّكَ يَكرَهُ المَعصِيَةَ ، فَاكرَه ما يَكرَهُهُ لِيُنجِيَكَ مِمّا تَكرَهُ .

إرشاد القلوب:

لقمان به پسرش گفت: «اى پسرم! اگر تو بهشت را دوست مى‏دارى، پروردگارت نيز طاعت و فرمانبرى را دوست مى‏دارد. پس دوست بدار آنچه را كه خدا دوست مى‏دارد. و اگر تو از جهنّم بدت مى‏آيد، پروردگارت نيز از گناه بدش مى‏آيد. پس آنچه را كه خدا بد مى‏داند ، بد بدان تا تو را از آنچه بدت مى‏آيد ، نجات دهد».

إرشاد القلوب : ص 53 . 

إرشاد القلوب :

مِن وَصِيَّةِ لُقمانَ عليه السلام لاِبنِهِ ، قالَ : ... وعَلَيكَ ـ يا بُنَيَّ ـ بِاليَأسِ عَمّا في أيدِي النّاسِ وَالوُثوقِ بِوَعدِ اللّه‏ِ ، وَاسعَ فيما فُرِضَ عَلَيكَ، ودَعِ السَّعيَ فيما ضُمِنَ لَكَ ، وتَوَكَّل عَلَى اللّه‏ِ في كُلِّ اُمورِكَ يَكفِكَ .

إرشاد القلوب:

سفارش لقمان به پسرش است كه گفت : . . . «اى پسرم! بر تو لازم است كه از آنچه در دست مردم است، مأيوس باشى و به وعده خدا اعتماد كنى . درباره آنچه بر تو واجب گرديده، تلاش كن و تلاش درباره آنچه برايت ضمانت گرديده است را رها كن، و در همه كارهايت به خدا توكّل كن تا كفايتت كند».

في المصدر : «يكفيك» والصواب ما أثبتناه .إرشاد القلوب : ص 73 . 

الاختصاص عن الأوزاعيّ

ـ فيما قالَ لُقمانُ عليه السلام لاِبنِهِ ـ: يا بُنَيَّ ، ومَن ذَا الَّذي ذَكَرَهُ فَلَم يَذكُرهُ ، ومَن ذَا الَّذي تَوَكَّلَ عَلَى اللّه‏ِ فَوَكَلَهُ إلى غَيرِهِ ، ومَن ذَا الَّذي تَضَرَّعَ إلَيهِ جَلَّ ذِكرُهُ فَلَم يَرحَمهُ .

الاختصاص

ـ به نقل از اَوزاعى، درباره آنچه لقمان عليه السلام به پسرش گفت ـ: اى پسرم! كيست كه خدا را ياد كرده باشد ، ولى خدا او را ياد نكرده باشد؟ كيست كه به خدا توكّل كرده باشد ، ولى خدا او را به ديگرى واگذاشته باشد؟ و كيست كه به سوى خداى گرامى ياد، تضرّع و زارى كرده باشد ، ولى خدا به او رحم نكرده باشد؟

الاختصاص : ص 337 ، بحار الأنوار : ج 13 ص 428 ح 23 . 

كنز الفوائد

ـ فيما قالَ لُقمانُ عليه السلام لاِبنِهِ ـ: يا بُنَيَّ ، تَوَكَّل عَلَى اللّه‏ِ ثُمَّ سَل فِي النّاسِ مَن ذَا الَّذي تَوَكَّلَ عَلَى اللّه‏ِ فَلَم يَكفِهِ .

كنز الفوائد

ـ در آنچه لقمان عليه السلام به پسرش گفت ـ: اى پسرم! به خدا توكّل كن ، آن گاه، از مردم بپرس: كيست كه به خدا توكّل كرده ، ولى خدا او را كافى نبوده باشد ؟

كنز الفوائد : ج 2 ص 66 ، بحار الأنوار : ج 13 ص 432 ح 24. 

رسول اللّه‏ صلى الله عليه و آله :

إنَّ لُقمانَ الحَكيمَ قالَ لاِبنِهِ وهُوَ يَعِظُهُ : يا بُنَيَّ ، مَن ذَا الَّذِي ابتَغَى اللّه‏َ عَزَّ وجَلَّ فَلَم يَجِدهُ ، ومَن ذَا الَّذي لَجَأَ إلَى اللّه‏ِ فَلَم يُدافِع عَنهُ ، أم مَن ذَا الَّذي تَوَكَّلَ عَلَى اللّه‏ِ فَلَم يَكفِهِ .

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

لقمان حكيم، هنگامى كه پسرش را موعظه مى‏كرد، به او گفت: «اى پسرم! كيست كه از خداوند عز و جل سراغ گرفت، ولى او را نيافت؟ و كيست كه به خدا پناه بُرد ، ولى خدا از او دفاع نكرد؟ يا كيست كه به خدا توكّل كرد ، ولى خدا او را كفايت ننمود؟»

كنز الفوائد : ج 2 ص 68 ، بحار الأنوار : ج 27 ص 112 ح 87 . 

كنز الفوائد

ـ فيما قالَ لُقمانُ عليه السلام لاِبنِهِ ـ: يا بُنَيَّ ، أحسِنِ الظَّنَّ بِاللّه‏ِ ثُمَّ سَل فِي النّاسِ مَن ذَا الَّذي أحسَنَ الظَّنَّ بِاللّه‏ِ فَلَم يَكُن عِندَ حُسنِ ظَنِّهِ بِهِ .

كنز الفوائد

ـ در آنچه لقمان عليه السلام به پسرش گفت ـ: اى پسرم! به خدا خوش‏گمان باش . آن گاه، از مردم بپرس : كيست كه به خدا خوش‏گمان بوده، ولى خدا طبق گمان او رفتار نكرده‏باشد؟

كنز الفوائد : ج 2 ص 66 ، بحار الأنوار : ج 13 ص 432 ح 24 . 

كنز الفوائد

ـ فيما قالَ لُقمانُ عليه السلام لاِبنِهِ ـ: يا بُنَيَّ ، ثِق بِاللّه‏ِ عَزَّ وجَلَّ ثُمَّ سَل فِي النّاسِ هَل مِن أحَدٍ وَثِقَ بِاللّه‏ِ فَلَم يُنجِهِ .

كنز الفوائد

ـ در آنچه لقمان عليه السلام به پسرش گفت ـ: اى پسرم! به خداوند عز و جلاعتماد كن . آن گاه، از ميان مردم بپرس: آيا كسى هست كه به خدا اعتماد كرده باشد، ولى خدا او را نجات نداده باشد؟

كنز الفوائد : ج 2 ص 66 ، بحار الأنوار : ج 13 ص 432 ح 24 . 

ربيع الأبرار عن لقمان :

يا بُنَيَّ ، لا تَكونَنَّ الذَّرَّةُ أكيَسَ مِنكَ تَجمَعُ في صَيفِها لِشِتائِها .

ربيع الأبرار

ـ به نقل از لقمان ـ: اى پسرم! مبادا مورچه از تو زيرك‏تر باشد كه در تابستانش، براى زمستانش جمع مى‏كند .

ربيع الأبرار : ج 4 ص 482 ، التذكرة الحمدونية : ص 55 . 

ربيع الأبرار عن لقمان :

يا بُنَيَّ ، اِجعَل هَمَّكَ فيما خُلِقتَ لَهُ ، ولا تَجعَل هَمَّكَ فيما كُفيتَهُ .

محبوب القلوب :

لقمان به پسرش گفت : «اى پسرم ! در دنيا هيچ خيرى نيست، جز براى دو كس: مردى كه در گذشته عمل بدى از او سرزده و او حريص است كه آن را با عمل خوب، جبران كند خداى متعال با آن ، بدى‏هايش را بيامرزد؛ و مردى كه خداى متعال در دنيا به او شرافت و آوازه‏اى بخشيده و او در جستجوى شرافت و ياد آخرت است ».

ربيع الأبرار : ج 4 ص 376 . 

محبوب القلوب :

قالَ لُقمانُ لاِبنِهِ : يا بُنَيَّ ، إنَّ الدُّنيا لا خَيرَ فيها إلاّ لِأَحَدِ رَجُلَينِ : رَجُلٍ سَبَقَ مِنهُ عَمَلٌ سَيِّي فَهُوَ حَريصٌ عَلى أن يَتَدارَكَ بِعَمَلٍ صالِحٍ ؛ لِيَغفِرَ اللّه‏ُ تَعالى بِهِ سَيِّئاتِهِ ، ورَجُلٍ أعطاهُ اللّه‏ُ تَعالى فِي الدُّنيا شَرَفا وذِكراً ، فَهُوَ يَلتَمِسُ شَرَفَ الآخِرَةِ وذِكرَها .

خزانة الخيال :

لقمان به پسرش گفت : «اى پسرم! . . . همّت خود را در چيزى قرار بده كه بدان موظّف شده‏اى ، و آن را در چيزى قرار نده كه از آن كفايت شده‏اى . و به دنيا اهتمام نورز كه تو را از اشتغال به آخرت باز دارد . و براى خدا چنان داد و ستد كن كه بدون كالا، براى تو سودآور باشد . هيچ ثروتى، همانند سلامت تن نيست ، و هيچ غنيمتى، مانند خوشىِ زندگى نيست ».

محبوب القلوب : ج 1 ص 204 . 

الاختصاص

ـ به نقل از اَوزاعى، درباره آنچه لقمان عليه السلام به پسرش گفت ـ: اى پسرم! تو از همان هنگام كه از شكم مادر به دنيا آمدى، رو به آخرت كردى و به دنيا پشت نمودى . حال اگر به آنچه پيش روست ، دست يابى، بهتر است براى تو از [بازگشتن به ]دنيايى كه پشت سر نهاده‏اى.

خزانة الخيال :

قالَ لُقمانُ لاِبنِهِ : أي بُنَيَّ ... وَاجعَل هَمَّكَ فيما كُلِّفتَ ، ولا تَجعَل هَمَّكَ فيما كُفيتَ . ولا تَهتَمَّ لِلدُّنيا فَيَشغَلَكَ عنَِ الآخِرَةِ ، وَاتَّجِر للّه‏ِِ تِجارَةً يَأتِكَ الأَرباحُ بِلا بِضاعَةٍ ، ولَيسَ غِنىً مِثلَ صِحَّةِ الجِسمِ ، ولا غُنمٌ مِثلَ طيبِ العَيشِ .

خزانة الخيال : ص 568 .

الاختصاص عن الأوزاعيّ

ـ فيما قالَ لُقمانُ عليه السلام لاِبنِهِ ـ: يا بُنَيَّ ، إنَّكَ مُنذُ يَومَ هَبَطتَ مِن بَطنِ اُمِّكَ استَقبَلتَ الآخِرَةَ وَاستَدبَرتَ الدُّنيا ؛ فَإِنَّكَ إن نِلتَ مُستَقبَلَها أولى بِكَ أن تَستَدبِرَها .

أعلام الدين :

لقمان به پسرش سفارش كرد و گفت: «اى پسرم! بدان كه تو از هنگامى كه از شكم مادر به دنيا آمدى ، به دنيا پشت كرده‏اى و به آخرت رو آورده‏اى؛ پس بين دو خانه‏اى قرار گرفته‏اى كه به يكى نزديك مى‏شوى و از ديگرى دور مى‏گردى. همّت خود را جز براى آباد ساختن خانه‏اى كه نزديكش مى‏شوى و اقامت تو در آن طولانى خواهد بود ، قرار مده؛ زيرا براى همين آفريده شده‏اى و مأمور تلاش براى آن گشته‏اى».

الاختصاص : ص 338 ، بحار الأنوار : ج 13 ص 429 ح 23 .

أعلام الدين :

أوصى لُقمانُ ابنَهُ فَقالَ : ... وَاعلَم يا بُنَيَّ ، إنَّكَ مِن حينِ نَزَلتَ مِن بَطنِ أُمِّكَ استَدبَرتَ الدُّنيا ، وَاستَقبَلتَ الآخِرَةَ ، فَأَصبَحتَ بَينَ دارَينِ : دارٍ تَقرُبُ مِنها ودارٍ تَباعَدُ عَنها ، فَلا تَجعَلَنَّ هَمَّكَ إلاّ عِمارَةَ دارِكَ الَّتي تَقرُبُ مِنها ويَطولُ مُقامُكَ بِها ؛ فَلَها خُلِقتَ وبِالسَّعيِ لَها اُمرِتَ .

امام صادق عليه السلام :

هنگامى كه لقمان پسرش را نصيحت كرد، گفت: «من از همان زمانى كه به دنيا آمدم ، به آن پشت كردم و به سوى آخرت رفتم. پس خانه‏اى كه تو به سوى آن روانى ، نزديك‏تر است از خانه‏اى كه تو از آن دور مى‏شوى. 
اى پسرم! در پىِ چيزى نباش كه پشت سر نهاده‏اى، و چيزى را كه پيشِ رو دارى، رها نكن؛ زيرا اين كار، رأى و نظر را گم راه مى‏كند و عقل را بى‏مايه مى‏گرداند».

في المصدر «أن» ، والصحيح ما أثبتناه .أعلام الدين : ص 93 . 

الإمام الصادق عليه السلام :

لَمّا وَعَظَ لُقمانُ ابنَهُ فَقالَ : أنَا مُنذُ سَقَطتُ إلَى الدُّنيَا استَدبَرتُ وَاستَقبَلتُ الآخِرَةَ ، فَدارٌ أنتَ إلَيها تَسيرُ أقرَبُ مِن دارٍ أنتَ مِنها مُتَباعِدٌ . 
يا بُنَيَّ ، لا تَطلُب مِنَ الأَمرِ مُدبِرا ، ولا تَرفُض مِنهُ مُقبِلاً ؛ فَإِنَّ ذلِكَ يُضِلُّ الرَّأيَ ويُزري بِالعَقلِ .

ربيع الأبرار

ـ به نقل از لقمان ـ: اى پسرم ! همّت خود را در چيزى صرف كن كه براى آن آفريده شده‏اى، و آن را در چيزى (دنيا) صرف نكن كه كفايت شده‏اى.

قصص الأنبياء : ص 193 ح 242 ، تنبيه الخواطر : ج 1 ص 138 نحوه . 

إرشاد القلوب :

مِن وَصِيَّةِ لُقمانَ عليه السلام لاِبنِهِ ، قالَ : ... لا تَسمَعِ المَلاهِيَ ؛ فَإِنَّها تُنسيكَ الآخِرَةَ ، ولكِنِ احضُرِ الجَنائِزَ ، وزُرِ المَقابِرَ ، وتَذَكَّرِ المَوتَ وما بَعدَهُ مِنَ الأَهوالِ فَتَأخُذَ حِذرَكَ .

إرشاد القلوب :

در سفارش لقمان به پسرش است كه گفت :« . . . [موسيقى‏هاى] لهو را گوش نده؛ زيرا آخرت را از يادت مى‏برد . ولى در تشييع جنازه‏ها حاضر شو ، و قبور را زيارت كن ، و مرگ و حوادث هولناك پس از آن را به ياد بياور تا بر حذر باشى».

إرشاد القلوب : ص 72 .